طرح لچک و ترنج فرش

با دیدن نقوش حرارتی لچک و ترنج فرش، نام آن برای بسیاری غریب و ناشناخته می‌آید، اما این نقوش باعث ایجاد حس گرمی و ریشه‌های مشترک در ما می‌شوند. نقوش لچک و ترنج علاوه بر غریب و ناشناخته بودن، اصیل و پرکاربردترین و پررمز و رازترین نقوش ایرانی هستند. در این مقاله قصد داریم به طور کامل رمزگشایی نقوش لچک و ترنج فرش را بررسی کنیم.

تاریخ ایران زمین در دوره های قبل و بعد از اسلام، پر از نمادها و اسطوره هاست و هنر به عنوان بکرترین بستر برای بررسی اسطوره ها شناخته می شود.

پیشنهاد مقاله: فرش افشان چیست؟

نقوش لچک ترنج  فرش به چه نقوشی می گویند؟

برای درک بهتر مفاهیم نمادشناسی و ارائه تعاریف کلی و جزئی از نقوش لچک و ترنج، ابتدا باید یک مفهوم کلی از شکل و فرم این نقوش داشته باشیم. همانطور که از نام آن پیداست، نقوش لچک ترنج از دو بخش اصلی به نام “ترنج” و “لچک” تشکیل شده‌اند. همچنین، کُلاله و کتیبه نیز دو بخش فرعی و قابل حذف از این نقوش می‌باشند.

ترنج فرش چیست؟

نمودار مرکزی فرش که به آن “ترنج” نیز می گویند، در فرهنگ‌نامهٔ دهخدا به‌عنوان یک گل بزرگ و مدور یا چند‌گوشهٔ بافت شده در قسمت مرکزی قالی توصیف شده است.

در بخش دیگری از فرهنگ‌نامهٔ دهخدا، عبارت “ترنج زر” به‌عنوان اندازه‌گیری از شعاع آفتاب در جهان استفاده شده است. همچنین، در فرهنگ‌نامهٔ عمید نیز به مفاهیم مشابه اشاره شده است با این تفاوت که عمید به استفاده از “ترنج” در تذهیب نیز اشاره کرده است.

نقش “ترنج” یا “ترنج فرش” یا “شمسهٔ فرش” به نقشی می گویند که معمولاً در قسمت مرکزی فرش قرار می‌گیرد. شکل ترنج می‌تواند دایره، بیضی، لوزی و چارگوش، بادامی یا چند‌پر باشد.

اندازهٔ ترنج در فرش‌های مختلف با نقاط متفاوت است. در فرش‌های تبریز، هریس و مشهد، ترنج‌ها بزرگتر هستند، در حالی که در فرش‌های مناطق مانند اصفهان، کاشان، نائین و آباده، ابعاد ترنج کوچکتر است.

لچک در نقش فرش چیست؟

کلمه “لِچَّک” در گویش گن آبادی به معنای روسری و سربند است. در لغتنامهٔ دهخدا، “لچک” به عنوان چارقد سه‌گوش کوچک است.

همچنین، واژه “لچکی” به معنای دارای سه گوش یا شکل مثلث نیز استفاده می‌شود.

حاشیه‌های مورب در چهار گوشهٔ فرش، که شکلی مانند یک مثلث دارند، همچنین به عنوان لچک در نقش فرش نیز شناخته می‌شوند.

لچک، در واقع یک چهارم ترنج یا شمسه اصلی و مرکزی است. اگرچه نقش لچک می تواند با ترنج هماهنگ یا مشابه آن باشد، اما طراحان عموماً ترجیح می دهند لچک هایی با ویژگی های متفاوت از ترنج استفاده کنند.

کُلاله چیست و در نقش لچک و ترنج فرش چه جایگاهی دارد؟

عموماً در قسمت بالای ترنج مرکزی، دو کُلاله یا سرترنج به طور عمده بافت می شود و به آن شمسه نیز می گویند.

در بعضی از نقشه ها،تعداد شمسه یا کلاله ها زیاد است و تمامی محیط اطراف ترنج را در بر می گیرند.

در بعضی از نقشه‌ها، تعداد شمسه‌ها یا کلاله‌ها زیاد است و تمامی اطراف ترنج را پوشش می‌دهند.

تعدادی از کلاله ها، در واقع ترکیبی از شکل بیضی و لوزی دارند که به شکل خربزه با دو سر تیز می باشند و به آنها ترنج خربزه ای نیز گفته می شود.

کتیبه چیست و در نقش فرش لچک ترنج چه نقشی دارد؟

گاهی بین نقش ترنج و سرترنج، قاب هایی که بافت شده‌اند و به آنها کتیبه می‌گویند، وجود دارند. در این کتیبه‌ها، نقش اشخاص مختلف از جمله بافنده قالی، سفارش دهنده قالی و … نقش مهمی ایفا می‌کند.

تاریخچه ی نقوش لچک و ترنج فرش

اولین و قدیمی ترین تاریخ نقوش لچک ترنج، به دوران صفویه تعلق دارد. در عصر صفویه، این دوره، برای فرش های ایرانی سرآغازی دوباره بود و نقش لچک ترنج نیز طبق سایر نقوش در این دوره، به صورت طلایی، بازسازی یا خلق شد.

ریشه ی مشترک تذهیب و نقش لچک و ترنج چیست؟

شاه اسماعیل صفوی هنرمندانی را که در حوزه مینیاتور و تذهیب فعالیت می‌کردند، جمع‌آوری کرد تا بازآفرینی و ترسیم نقشه‌های قدیمی و جدید را انجام دهند. این هنرمندان نقوش لچک و ترنج را ایجاد یا بازآفرینی کردند. شباهت نقوش لچک و ترنج با تذهیب، این سوال را در ذهن مطرح می‌کند که آیا نقوش لچک و ترنج از ریشه در هنر تذهیب دارند یا بالعکس؟

این سوالات به طور قطعی قابل پاسخ نیستند و نمی‌توان گفت که این نقوش در ابتدا روی جلد کتاب‌ها بوده و بعدها قالیبافان آن‌ها را در فرش‌ها به کار برده‌اند یا برعکس، فرش ایرانی یک ایده جدید برای نقش بستن روی جلد کتاب‌ها بوده است.

وجود برخی از کتب قدیمی با صفحه‌آرایی لچک و ترنج و عدم وجود فرشی با این نقوش نشان می‌دهد که نخستین بار هنرمندان تذهیبی این نقوش را خلق کرده و استفاده کرده‌اند. با این حال، وجود ریشه‌های مشترک بین نقوش تذهیب و نقش لچک و ترنج بدیهی و مشخص است.

بررسی جایگاه نمادین و اساطیری نقش لچک و ترنج

هر نقش اصیل، از یک فرهنگ برخواسته است. این عبارت بیانگر این است که نقوش تنها جنبه‌ی تزئینی ندارند، بلکه در پشت هر نقش، باورها، ارزش‌ها، هویت جغرافیایی و … وجود دارند. ریشه‌ی نمادین و اساطیری نقش لچک و ترنج، در باور، مذهب و معماری ایرانی است. نقش لچک ترنج، به نوعی، نمایشگاهی از باغ‌های معروف ایران است. باغ‌های ایرانی شامل باغ‌های پاسارگاد، چهلستون، ارم، فین، عباس‌آباد، دولت‌آباد، پهلوان پور، اکبریه و شازده است.

ساختار و نظام باغ‌های ایرانی، همانند نقشه‌ی لچک و ترنج است. در واقع، فرش لچک و ترنج، نقشه‌ی یک باغ را نمایش می‌دهد. ترنج، نماد حوضی پر از آب است که با برگ‌ها و گل‌هایی مثل اسلیمی، شاه‌عباسی، پرنده، شکار و … تزئین شده است و هر لچک نماد حوض‌های دیگر باغ را به تصویر می‌کشد که فقط یک چهارم آنها در نقش قالی قرار می‌گیرد. اما خود باغ های ایرانی بر چه اساس و باوری شکل گرفته اند؟

باغ‌های ایرانی در واقع تمثیلی از بهشت برین هستند، بهشتی که در همه ی ادیان با رودها و حوض‌های پر از آب و نعمات متعدد توصیف می‌شود. این باغ‌ها به عنوان مکانی برای دریافت پاداش الهی و آرامش روح توسط خداوند، ساخته شده‌اند. معماران ایرانی نیز با الهام از باغ بهشت یا همان فردوس، باغ‌های ایرانی را طراحی کرده‌اند. باغ‌های ایرانی، به عنوان مکان‌هایی برای آرامش روان، استراحت مراقبه و خلوت عرفانی وجود دارند.

این باغ‌ها پر از گل و گیاه و حوض‌های آبی هستند که نماینده رودهای بهشت هستند و درختان میوه و درختان همیشه سبز که در تمام ساعات روز سایه‌ای مطلوب برای استراحت ایجاد می‌کنند.

تغییرات ایجاد شده در نقش لچک ترنج و انواع آن

تغییرات در ساختار اولیه هر نقشی بدون نقش لچک و ترنج فرش غیرممکن است. در برخی مناطق مانند ترکمن، سیستان، کردستان و لرستان، تعداد زیادی از حوض‌ها یا قاب‌های فرش این تغییرات را دارند. در فرش‌های عشایری، برای تزئین و آراستن حوض‌ها، تعداد آن‌ها را کاهش، و آن‌ها را بزرگتر کرده‌اند که ترنجی در سر تا سر فرش تشکیل داده است. برخی از بافندگان همچنین حوض‌ها یا ترنج‌های بهم پیوسته را بافته‌اند که به آن‌ها ترنج تو در تو یا کاسه نیم‌کاسه می‌گویند.

در بعضی موارد، به جای یک ترنج، چند ترنج که در امتداد یکدیگر قرار دارند، در متن فرش بافت می‌شوند و این ابتکار باعث ایجاد نقش مایه‌ای به نام “هفت حوض” یا “هفت ترنج” می‌شود. در برخی موارد فقط از نقش ترنج در فرش استفاده می‌شود و به آن فرش ترنج‌دار می گویند. همچنین، در برخی موارد فقط از نقش لچک استفاده می‌شود و ترنجی بافت نمی‌شود، که به این دسته از فرش‌ها لچک‌دار می‌گویند.

جایگاه نقش لچک ترنج در دنیای امروز

بی‌تردید، نقش لچک ترنج فرش یکی از محبوب‌ترین و پراستفاده‌ترین نقش‌ها در صنعت فرش است. ساختار لچک و ترنج با ذوق ایرانی بسیار هم‌خوان است و ما نیز به دیدن آن عادت کرده‌ایم. این نقش تاکنون محبوبیت خود را حفظ کرده و به عنوان یکی از اولین الگوها، هر طراح جوان با تکیه بر آن، یک طرح مدرن را به اجرا در می‌آورد.

فرش ماشینی با نقش لچک ترنج

نقش و طرح های لچک و ترنج در فرش ها به صورت دستبافت و ماشینی بافت می شود. انواع نقش، رنگ و سبک فرش ها با استفاده از لچک و ترنج به صورت دستبافت و ماشینی ایجاد می شوند. در واقع، تنوع طرح و سبک لچک و ترنج در فرش های ماشینی بیشتر از فرش های دستبافت است. با استفاده از نقوش لچک و ترنج فرش می توانید طرح های مدرن تر یا نئوکلاسیک را با چیدمان مدرن خود سازگار کنید. همچنین، لچک و ترنج نقشی است که همیشه جذابیت خود را حفظ می کند و شما از آن لذت می برید.