گلیم چیست؟

گلیم چیست؟ و کجاها از آن استفاده می شود؟ گلیم یک نوع فرش سنتی است که در سالهای اخیر بسیار محبوب شده است. افرادی که ترجیح می‌دهند از فرش‌های ضخیم دستبافت یا ماشینی استفاده نکنند و طرح و رنگ شلوغ نداشته باشند، از گلیم به عنوان کفپوش استفاده می‌کنند. گلیم‌ها سبک و راحت قابل شست‌وشو هستند و همچنین جوان‌پسند هستند. به همین دلیل، افرادی که به دنبال چیدمان مدرن و مینیمال هستند، علاقه زیادی به گلیم‌های ایرانی دارند.

اما اولین گلیم چگونه بافت شد؟ کدام منطقه در ایران بهترین گلیم‌ها را تولید می‌کند؟

هنر بافتن فرش و گلیم ایرانی در گذشته مورد توجه همه‌ی مردم جهان بوده است. امروزه استفاده از فرش به عنوان یک عنصر ضروری در تمامی سبک‌های دکوراسیون داخلی منازل تبدیل شده است.

استفاده از گلیم در سال‌های اخیر بسیار پرطرفدار و رایج شده است. افرادی که به دنبال یک سبک آرام و مدرن و مینیمال هستند، بسیار علاقه‌مند به گلیم‌های ایرانی هستند.

در این مقاله، به تاریخچه، جنس، مراکز مهم گلیم بافی و انواع مختلف گلیم ایرانی می‌پردازیم.

تاریخچه‌ی گلیم

اولین بافته‌های ساخته شده توسط انسان‌ها احتمالاً از جنس گیاهان بوده‌اند. اما با پیشرفت انسان و ظهور ریسندگی (تولید نخ) انسان ها شروع به استفاده از نخ برای بافتن کردند و در نتیجه اولین گلیم‌ها به وجود آمدند.

گلیم چیست؟

گلیم یا پَلاس، یک دست بافته است که از تار و پود پشمی ساخته می‌شود. این نوع قالیچه بر روی دار بافته می‌شود و پرز ندارد. همچنین به صورت کاملاً تخت بافته می‌شود. در گذشته، عشایر ایران بیشتر و پیشتر بافت گلیم را انجام می‌دادند اما امروزه برخی از کارگاه‌ها و تولیدی‌ها نیز در حال تولید گلیم هستند.

گلیم‌ها که از پشم بافته می‌شوند، بسیار محکم هستند و ویژگی عالی آنها عایق بودن در برابر گرما، سرما و رطوبت است. به همین دلیل، این محصول در زندگی عشایر که تولید کننده اصلی آنها هستند، کاربردهای بسیار متنوعی دارد.

فرش های محبوب و پرفروش: 

• فرش ابریشم ماشینی 

• فرش سنتی 

• فرش نئوکلاسیک 

• فرش مدرن 

• فرش کهنه نما 

• فرش سبز 

• فرش قرمز ماشینی

تفاوت های بین فرش و گلیم چیست؟

کاربرد فرش و گلیم یکسان است، اما این دو نوع بافته تفاوت‌های قابل توجهی با یکدیگر دارند. یکی از تفاوت‌های اساسی بین فرش و گلیم این است که گلیم پرز ندارد و به صورت خاب دار یا سه‌بعدی نیست. همچنین، تفاوت دیگری در نقشه آن‌ها وجود دارد؛ به طور کلی، گلیم‌ها بدون نقشه‌ی از پیش تعیین شده بافت می‌شوند در حالی‌که فرش‌ها معمولاً دارای نقشه هستند. البته، برخی از گلیم‌ها هم با نقشه بافت می‌شوند، اما این روش به طور گسترده متداول نیست.

اگرچه گلیم و فرش به عنوان پوششی زیبا برای کف استفاده می‌شوند، اما این دو، یعنی گلیم و فرش، تفاوت‌های زیادی با یکدیگر دارند. مهمترین تفاوت بین فرش و گلیم این است:

1. گلیم ‌پرز (نخ خاب) ندارد.
2. گلیم تخت بافت است.
3. گلیم انتزاعی بافت می شود و نقشه ندارد.

تفاوت گلیم با زیلو و جاجیم چیست؟

گلیم همچنین با زیلو و جاجیم متفاوت است و هنگام بافت گلیم از هیچ ابزار کمکی مانند ماسوره استفاده نمی شود.

1. گلیم از پشم و زیلو از پنبه بافت می شود.
2. در بافت گلیم از هیچ ابزار کمکی مانند ماسوره استفاده نمی شود.
3. جاجیم و زیلو سبک تر و ظریف تر از گلیم هستند.

مطالعه بیشتر: تفاوت فرش و گبه با گلیم در چیست؟

انداره گلیم چقدر است؟

گلیم‌ها قابل بافت به سایز و رنگ دلخواه هستند و هیچ محدودیتی در سایز آن‌ها وجود ندارد. با این حال، به طور کلی گلیم‌ها از فرش‌های دستباف کوچکتر هستند و از قالیچه‌ها بزرگتر. اگر بخواهیم انواع گلیم دستباف را دقیق تر بررسی کنیم، باید گفت:

• گلیم کوچک که با ابعاد میانگین ۶۵ * ۹۵ سانتی‌متر
• گلیم با ابعاد میانگین ۱۱۰ * ۱۶۵ سانتی‌متر
• گلیم میانه که اندازه آن حدود ۱۵۰ * ۲۵۰ سانتی‌متر می باشد.
• گلیم بزرگ به طور متوسط دارای اندازه ای حدود ۲۸۰*۷۰ سانتی‌متر
• گلیم بلند که بیش از ۴۰۰ * ۲۰۰ سانتی‌متر

جنس گلیم چیست؟

بیشتر گلیم‌ها از تار و پود پشمی بافت می‌شوند، با این حال، بستگی به نوع گلیم و ضخامت مورد نظر دارد که نخ تار ممکن است از جنس پنبه هم باشد.

در گلیم های نازکتر پودهایی از جنس کرک استفاده می شود.

رنگرزی گلیم به چه صورت است؟

استفاده از رنگرزی گیاهی برای رنگ آمیزی الیاف گلیم متداول است. هر منطقه بر اساس پوشش گیاهی، سلیقه رنگرز و امکانات رنگرزی با گیاهان و ترکیبات متفاوتی، روش های مختلفی برای رنگرزی گلیم انجام می دهد.

برای افزایش ارزش گلیم ها، پس از تکمیل بافت، برخی از افراد از چای و پوست گردو استفاده می‌کنند تا رنگ گلیم ها بهتر نگه داشته شود و ظاهری کهنه تر و زیباتری به آن ها ببخشد.

کاربرد‌های متنوع گلیم

گلیم از کاربردهای متعددی برخوردار است و می توان آن را به عنوان فرش، زیر انداز، خورجین و حتی لباس استفاده کرد. به طور کاملتر، کاربردهای گلیم عبارتند از:

1. کفپوش
2. خورجین
3. زیرانداز
4. چادر عشایر
5. نمکدان عشایر
6. لباس
7. جل اسب یا رو اسبی
8. پرده
9. دیوار پوش

کاربرد گلیم در زندگی روزمره عشایر

استفاده‌های متعددی از گلیم در زندگی روزمره عشایر وجود دارد. آنها از گلیم به عنوان زیر انداز، دیوارپوش، جل اسب (روی اسب)، نوار چادر و نمکدان استفاده می‌کنند. عشایر به عنوان تولیدکننده اصلی گلیم مشهور هستند. همچنین از گلیم برای حمل و نگهداری از مواد مختلف مانند نمک، گندم و حبوبات استفاده می‌کنند.

نمکدان عشایر، به دست بافته هایی از جنس گلیم گفته می شود.استفاده از نمکدان برای عشایر مانند استفاده از بانکه های امروزی است. عشایر انواع حبوبات و غلات خود را در این نمکدان ها نگهداری می کنند تا از رطوبت و حشرات محافظت شوند. داخل این نمکدان ها یک لایه پارچه استری قرار داده می شود تا از تماس مواد غذایی با پشم جلوگیری شود.

انواع گلیم باتوجه به شکل بافت

۱. گلیم متعادل

گلیم تخت بافت، یا به عبارت دیگر ساده بافت، از ساده ترین نوع بافت گلیم است. این نوع گلیم به عنوان گلیم متعادل نیز شناخته می شود. گلیم های ساده بافت بیشتر به صورت تک رنگ بافت می شوند و کمتر جنبه تزئینی دارند.

۲. گلیم یک رو

گلیم های رو یا ورنی، به شدت شبیه به گلیم های ساده بافت هستند، با این تفاوت که نقش گذاری روی این گلیم ها از روش پود گذاری اضافی استفاده می شود و در گلیم ساده بافت، نقش ها توسط پود شکل می گیرند.

۳. گلیم دورو

گلیم های دورو، با استفاده از روش پود نما بافت می شوند و دارای تعدادی پود بیشتر نسبت به گلیم های ساده هستند. این گلیم ها با استفاده از دو روش پودنمای چاکدار و پودنمای متصل بافت می شوند.

۴. گلیم برجسته

گلیم برجسته یا گلیم پرزدار شباهت بیشتری به فرش دارد. روش بافت گلیم برجسته پیچکی است و برای ایجاد نقش های برجسته علاوه بر نخ های تار و پود از نخ های رنگی استفاده می کند. گلیم برجسته در مقایسه با سایر گلیم ها، نقش و نگار بیشتری دارد و حتی ممکن است از روی نقشه فرش بافت شده باشد. در نهایت پیچیدگی و ظرافت بافت فرش را ندارد.

انوع گلیم بر اساس منطقه بافت

گلیم و هنر گلیم بافی یکی از قدیمی‌ترین هنرها و رسوم ایرانی است. همچنین، در بین عشایر ایرانی، این هنر مانند قالی‌بافی، جایگاه ویژه‌ای دارد و بیشتر قوم‌های عشایر و مناطق عشایر نشین گلیم خاص خود را دارند. طراحی انتزاعی گلیم، باعث می‌شود تا بیش از قالی و فرش، ویژگی‌ها، رسوم، فرهنگ و نگرش مردمان خود را نمایان سازد. در ادامه، مناطق و سبک‌های مختلف گلیم را بررسی خواهیم کرد.

جالب است که بدانید در اکثر موارد، بافنده‌ی گلیم هیچ نقشه‌ی پیش‌تعیین شده‌ای ندارد و آن را به صورت ذهنی و کاملاً انتزاعی می‌بافد.

در ادامه، با اصلی‌ترین سبک‌های گلیم و مراکز تولید آنها آشنا خواهیم شد.

۱. گلیم ایل شاهسون

خاستگاه: آذربایجان

گلیم‌های سومامک، بافت اصلی قوم شاهسون هستند و به عنوان مهمترین بافت ایل شاهسون شناخته می‌شوند. الگوی گلیم‌های شاهسون به شکل هندسی شکسته طراحی می‌شود. این گلیم‌ها با استفاده از رنگ‌های ملایم و طبیعی بافت می‌شوند. تنوع بسیار زیادی در طرح‌ها و رنگ‌های گلیم‌های شاهسون وجود دارد و دو گلیم مشابه از آنها به سختی قابل یافتن هستند. برای تولید بهترین جل اسب ایران، ایل شاهسون گلیم‌های شش تکه بافت می‌کند.

۲. گلیم لری

خاستگاه : لرستان

لرها گلیم‌های مرعوبینداری می‌بافند. طرح‌های این گلیم‌ها در منطقه‌ی لرستان مشهود است. رنگ‌های شایع در گلیم‌های لری عبارتند از سیاه، سبز، آبی و سفید. بهترین دست‌بافته‌های لرها خورجین‌های بزرگ هستند که برای نگهداری اثاث منزل استفاده می‌شوند و برای افزایش استحکام آن‌ها، حاشیه‌های این خورجین‌ها را قالی بافی می کنند.

۳. گلیم هرسین

خاستگاه : کرمانشاه

گلیم‌ هرسین بنا بر سلیقه‌، ذوق بافنده و شرایط محیط او بافت می‌شوند. این گلیم‌ها دارای نقش‌های ریز و پر در حاشیه و زمینه‌ی خود هستند و تقریبا هیچ‌جای خالی در آنها وجود ندارد. برای حاشیه این گلیم‌ها از پشم بز استفاده می‌شود که خاصیت ضد بید دارد. رنگ‌های متداول در گلیم‌های هرسین شامل سفید، سرمه‌ای، سبز و قرمز است. اما در سالهای اخیر از رنگ سرخابی نیز در بافت این گلیم‌ها استفاده می‌شود. هرسین گلیمی است که ثبت جهانی شده است.

۴. گلیم بلوچ

خاستگاه : بلوچستان

به دلیل شرایط بد اقلیمی، مردم بلوچ همواره تمنای آب و مزرعه را بر روی گلیم‌ها نقش می‌زنند. طرح بافت گلیم بلوچ، راه راه است و در هر ردیف آن نقش‌های متنوعی وجود دارد. رنگ‌بندی گلیم بلوچ شامل رنگ‌های قهوه‌ای تیره، قرمز تند و روشن، شتری، آبی سیر، سبز روشن و زرد است.

۵. گلیم خمسه

خاستگاه : شیراز

خمسه از همکاری پنج ایل شیراز تشکیل شده است. طرح خمسه معروف‌ترین طرح زمینه‌ای طبیعی را دارد که در آن ستارگان به شکل لوزی‌های متداخل روی آن بافت می‌شوند. این گلیم‌های ستاره‌ای کم عرض هستند و پس از بافتن به هم دوخته می‌شوند. در سالهای اخیر، از رنگ سفید به جای رنگ‌های تیره استفاده می‌شود. عرض گلیم‌ خمسه در سالهای اخیر افزایش یافته است.

۶. گلیم سنه

خاستگاه : سنندج

گلیم‌های سنندج، به عنوان ظریف‌ترین گلیم‌ شناخته می‌شوند. طرح این گلیم‌ها، هراتی با گل و بوته و خطوط مورب است. گلیم سنه دارای رنگبندی بسیار غنی است و زیباترین نمونه آن دارای ترنج بافت شده با نهایت ظرافت در مرکز خود است.

۷. گلیم قشقایی

خاستگاه : ایل قشقایی

ویژگی اصلی این گلیم‌ها، ترکیب رنگ‌های متضاد و استفاده از رنگ‌های تند و شاد در آنها است. طرح‌های گلیم قشقایی شامل طرح‌های هندسی مانند هشت ضلعی و ستاره هشت پر، و همچنین تصاویر حیوانات مانند طاووس، بز و آهو می‌باشد.

۸. گلیم زرند

خاستگاه : کرمان

روش بافت گلیم زرند کوتاه و چاکدار است. گلیم زرند الگوهای متنوعی از گل و گیاه و گاهی الگوهای مشبک یا لوزی دارد. اکثر گلیم‌بافان زرند ترکان ایل شاهسون هستند که در یک منطقه ساکن شده‌اند.

۹. گلیم ترکمنی

خاستگاه : استان گلستان و خراسان

یکی از ویژگی‌های بارز گلیم ترکمن، تنوع رنگی آن است. از جمله رنگ‌هایی که در کنار قرمز استفاده می‌شود، آبی، سبز و گاهی زرد نیز قرار می‌گیرد. ترکمن‌ها از تضاد رنگی به منظور هماهنگی بیشتر در طرح‌های گلیم‌های خود استفاده می‌کنند.

۱۰. گلیم عنبران

خاستگاه : اردبیل

استفاده از شیریکی پیچ در گلیم‌های عنبران، نقش مهمی دارد. ترنج در گلیم عنبران کمتر استفاده می شود و بیشتر از آن، گل کشمیری در سطح گلیم قرار می گیرد. گل خارا، شاه عباسی، گرمایی و جفت گل نمونه های دیگری از گل هایی هستند که در گلیم عنبران استفاده می شوند. حاشیه چرخی و وکیلی دو نوع حاشیه رایج در گلیم عنبران هستند. عنبران به عنوان شهر ملی گلیم شناخته می شود.

ویژگی های گلیم با کیفیت

• سره نبودن گلیم

ویژگی اول که برای همه آسان و بی دردسر است، تشخیص “سره” نبودن گلیم است. برای تشخیص سره نبودن، باید گلیم را به گونه ای تا بزنیم که گوشه های آن بر روی هم قرار بگیرند؛ اگر گوشه های گلیم هم پیوست نشود، یعنی گلیم سره دارد، به عبارتی گلیم کج است. البته اگر این موضوع به حدی کم باشد که بتوانیم از آن چشم پوشی کنیم، مشکلی ندارد.

• وزن گلیم

وزن گلیم باید به نسبت ابعاد آن سبک و مرغوب باشد. سبک بودن وزن گلیم نشان از ظرافت تار و پود آن است.

• تراکم گلیم

تراکم پود یک عامل بسیار مهم برای استحکام و دقت بافت گلیم و نشان دهنده محکمی و دقیق بودن بافت گلیم است. برای اطمینان از تراکم گلیم، دو روش وجود دارد:

برای روش اول، باید دو دست به دو طرف گلیم کشید. اگر تار و پود کش آمد، این بدان معنی است که استقامت گلیم کم است و بافت محکمی ندارد.

برای استفاده از روش دوم، بخشی از گلیم را با آب مرطوب کنید. اگر آب به سرعت در گلیم جذب شد، نشانه ی عدم استقامت کافی گلیم است.

• ثبات رنگ گلیم

برای اطمینان از ثبات رنگ گلیم، باید یک دستمال مرطوب را به شدت روی بخش رنگی گلیم بکشیم. اگر گلیم رنگ پس ندهد، به این معنی است که ثبات رنگ و کیفیت خوبی دارد.

• قرینه بودن نقوش و هماهنگی رنگ

نقش و رنگ در گلیم ها، علیرغم گمانهای عمومی، معیارهای کیفیت گلیم نیستند.

گلیم به طور معمول براساس حس و حال لحظه ای بافنده بافت می شود و نه براساس نقشه! بنابراین، تطابق نقشه و هماهنگی رنگ ها، به تنهایی کافی نیست تا کیفیت قالی تعیین شود.

• بافت منظم و بدون سوراخ و شیار

فاصله بین نقاط تغییر رنگ در گلیم باید بدون هیچ گونه حفره، سوراخ و یا شیاری باشد؛ زیرا وجود این عیوب می‌تواند کیفیت گلیم را کاهش دهد.