انواع طرح فرش ایرانی

فرش یک کالاست یا شکلی از هنر؟ پاسخ این سؤال برای ما ایرانیان واضح و روشن است. برای ما، فرش ارزشمندتر از یک کالا و حتی یک هنر است. برای یک ایرانی، فرش خانه مانند عضوی از خانه است، اما نه هر عضوی. فرش مانند پدربزرگ یا مادربزرگی است که هرگز نباید احترامش را از دست بدهیم. برای کسانی که با فرش شناخت ندارند، ارزش و جایگاه هنری آن نامفهوم و بی معنا است.

برخی از فرش شناسان خارجی معتقدند که فرش ایرانی صرفاً یک محصول زیباست و هیچ مفهوم، نماد یا فلسفه ای ندارد.

با این حال، این متخصصان نا آگاه از اثرات منفی حذف تاریخ هستند. اگر یک هنر زیبا بدون مفهوم باشد، آیا هنر تلقی می شود؟ آیا هنر بدون مفهوم می تواند به اندازه فرش های ایرانی قدیمی عمر کند؟ به هر دو سوال با قاطعیت “نه” پاسخ داده می شود.

هدف ما در این مقاله، توضیح موقعیت هنری فرش در ایران است. ما قصد داریم فرش های ایرانی را از دیدگاه نماد شناسی و مفهوم گرایی بررسی کنیم و در پایان با ۱۹ نوع طرح و نقشه فرش های ایرانی آشنا شویم.

جایگاه هنری فرش ایرانی

از ابتدای تاریخ تا سقوط حکومت ساسانیان، ایران تحت اداره سیاستمداران قرار داشت. با حمله اعراب و فروپاشی ساسانیان، حکومت به دست اعراب افتاد و همه‌ی آنچه تا قبل از این حمله در زمینه هنر در ایران شناخته می‌شد، دگرگون شد.

با حمله اعراب، دین و مذهب رسمی ایران تغییر کرد و هنر ایرانی نیز با یک دگرگونی شدید مواجه شد. بیش از ۸۰۰ سال فرش و فرش‌بافی در خاکستر و خاموشی و فراموشی فرو رفت و شکلی اسلامی به خود گرفت.

با روی کار آمدن حکومت صفوی که از خاندان ایرانی تشکیل شده بود، فرش ایرانی از نو به عرصه ی هنر برگشت.

پس از حمله اعراب، حکومت صفویه به عنوان اولین حکومت ایرانی اسلامی شکل گرفت. صفویان با داشتن ارزش‌هایی که به ۸۰۰ سال پیش ایرانیان مرتبط بودند، در کنار ارزش‌های اسلامی، باعث شدند تا همه چیز شکلی نو به خود بگیرد.

هنر ایرانی، که به هنر اسلامی تبدیل شده، با محدودیت‌های نو، به سمت جهان پا گذاشت.

تحولات اخیر در فرش ایرانی، به دوران صفوی و ۴۵۰ سال پیش مربوط هستند. در قبل از آن، نقوش فرش ها هندسی و با خطوط شکسته و زاویه دار بودند. با اسلامی شدن هنر و بازسازی نقشه های فرش های قدیمی، خطوط منحنی و دوار وارد هنر فرش ایرانی شدند. هر طرح و نقش با گذر زمان و تکمیل و تعالی شکل گرفتند.

فرش‌های ایرانی، در برابر سختی‌ها و تاریکی‌های تاریخ ایستاده و با هر تلخی، نقشی زیبا و شگفت‌انگیز به خود گرفته‌اند که جهانیان را مبهوت می‌کند. فرش ایرانی، هنری فروتن است که هرچه پا می‌خورد، زیباتر و دلنشین‌تر می‌شود.

هنر فرش بافی را با هنرهای اروپایی مانند نقاشی و مجسمه‌سازی مقایسه کنید. آیا آثار هنرمندانی مانند میکل آنژ یا فیدیاس بدون مفهوم هستند؟

ویژگی های فرش اصیل ایرانی

فرش ایرانی، با بیشترین تنوع نقش و رنگ، یک مفهوم متحد و یکپارچه دارد. محبوبیت و شهرت فرش ایرانی به حدی است که کشورهای دیگر نیز فقط به بافتن نقش‌های ایرانی می‌پردازند. با این حال، هر فرش ایرانی به تنهایی به عنوان یک رمز و راز و قصه در جهان شناخته می‌شود. ولی ویژگی‌های مشترکی بین همه نقش‌ها و سبک‌های فرش ایرانی وجود دارد که آن را تعریف می‌کند و محبوبیت آن را بیشتر می‌کند. این ویژگی‌ها عبارتند از:

• رنگ آمیزی فرش :

فرش‌های ایرانی با رنگ‌آمیزی متعادل و موزون طراحی می‌شوند.

• تقارن نقش فرش :

به طور کلی، نقشه های فرش ایرانی به صورت متقارن طرح‌بندی می‌شوند.

• حاشیه ی فرش :

فرش‌های ایرانی معمولا حاشیه دارند، مگر اینکه طرح جدید بافت کاشان، اصفهان و کرمان باشد و یا به صورت سفارشی بافته شده باشند. تعداد و اندازه حاشیه‌ها متفاوت است، اما به طور کلی، همه آنها یک حاشیه پهن با عرض بزرگ و چندین حاشیه باریکتر درونی و بیرونی دارند که به آنها حاشیه محافظ گفته می‌شود.

• هماهنگی بین فرم و اجزا :

در فرش‌های ایرانی، تمام اجزا و فرم‌ها با نقش کلی قالی، به شکل هگل هماهنگی دارند و به آن گشتالت یا مفهوم و سوزه می‌گویند.

نماد شناسی فرش ایرانی

در مقدمه اشاره کردیم که برخی از فرش شناسان خارجی فرش ایرانی را فقط یک محصول زیبا و بی معنی می دانند. با این حال، با توجه به ارزش هنری که فرش در فرهنگ ما دارد و باقی ماندن این هنر تا به امروز، بی معنی بودن فرش ایرانی منطقی نیست.

اما واقعاً چگونه باید به فرش‌های ایرانی نگاه کرد؟

هنر ایرانی، با تمرکز بر نمادگرایی، با اسطوره‌های ایرانی پیوند دارد.

در تعریف “نماد” باید بیان کرد که هر عبارت، کلمه، ترکیب یا اشاره‌ای که معنایی بیشتر و متفاوت از آنچه که به نظر می‌رسد دارد، به عنوان نماد شناخته می‌شود. نماد همان سنبل است.

نمادشناسی کلی طرح فرش ایرانی، فرش ایرانی نماد فردوس

با ظهور اسلام، نقش‌ها و طرح‌هایی که در فرش‌بافی استفاده می‌شدند، به دلیل محدودیت‌های دینی تغییر شکل پیدا کردند و پیچیده‌تر و آزین‌تر شدند. به طور کلی، فرش‌های ساده و هندسی به نقوش درهم‌تنیده و آشفته تبدیل شدند. مایکل هیلمن، کارشناس فرش شرقی با توجه به زادگاهش، بهترین درک از فرهنگ و فرش ایرانی دارد. فرش‌های ایرانی با نام “آشفتگی منظم” شناخته می‌شوند.

این پیچیدگی، برای پنهان کردن نمادها نیست، بلکه بیانی از فرهنگ، نگرش خاص و جهانگری بخصوص است. آشفتگی منظم فرش ایرانی، نمادی از “به وحدت رسیدن از کثرت” می باشد. هیلمن، با تاکید بر نظریه ی ایران شناس مشهور اتینگهاوزن، قالی ایران را بر سه اصل “قوت رنگ آمیزی”، “تجرید گرایی” و “آرمان خواهی” توصیف می کند. وی، تعداد و تکرار استفاده از گل و گیاه را، نشانه ای از آرمانخواهی می داند. قالیبافان ایرانی، که بیشتر محیط زیستشان خشک و بدون پوشش گیاهی سرسبز است، بهار رنگارنگ خود را در نقش قالی جاودان می کنند.

به گفته هیلمن، فرش ایرانی در کنار ایده آرمانگرایانه، بهترین نمایشی از بهشت برین است و مردم ایران نقش باغ بهشت را در زمین به خوبی بازتاب داده اند.

این فرش ها به عنوان “گلستان” معروف هستند و نشان‌دهنده تصویری از فردوس، مینو، باغ بهشت و پالیز هستند.

نشانه بعدی که به ما یادآور نمادشناسی فردوس یا باغ بهشت می شود، حاشیه ی فرش های ایرانی است. باغ فردوس در توصیف خود از حصارهای هفت گانه یا حصارهای پشت سرهمی یاد می کند، که یکی از آنها از بقیه بزرگتر و پهن تر است. این حصارها در باغ بهشت وجود دارند تا از ورود اهریمن به بهشت جلوگیری کنند. حاشیه های فرش ایرانی همان حصارهای هفت گانه را نشان می دهند.

گیاهان و حیوانات، نماد نعمت های بهشتی هستند و حوض ها و آبگیرها (ترنج فرش)، نماد آب حیات باغ بهشت می باشند.

معماری ایرانی، سومین نشانه ای است که این باور، یعنی بوجود آمدن نقشه های فرش با ایده کلی باغ بهشت، را تایید می کند.

نمادشناسی جزئی نقش فرش ایرانی

در مطالعه نماد شناسی فرش ایرانی، از آن به عنوان نمادی از باغ فردوس اشاره شده است. اما برای رمزگشایی جزئی‌تر معنای فرش ایرانی، نیاز به داشتن دانش در زمینه تخصص‌های فرش شناسی، نماد شناسی، تاریخ اسلام، تاریخ هنر و… داریم. همچنین باید به این نکته توجه کنیم که فرش ایرانی شامل یک اقیانوس از نقش، رنگ و نماد است. ما در اینجا، قصد داریم به معنای برخی از نشانه‌های فرش ایرانی بپردازیم، اما باید به یاد داشت که در مقابل جزئیات پر رمز و راز فرش ایرانی، این نکات همچنان جزئیات کلی محسوب می‌شوند.

• دایره

در فرش ایرانی، دایره به عنوان نمادی از اجرام آسمانی، جهان هستی و فرهنگ اسطوره ای شناخته شده است.

• چهارگوش

در نمادشناسی فرش ایرانی، شکل چهارگوش یک نماد از فلسفه خرد است.

• نقوش زاویه دارد و ایستا

اشکال و حرکات زاویه دار و ایستا، نمایانگر مفهوم مردانگی، روان‌شناسی، تفکر و نگرش فرهنگی هستند.

• نقوش دوار و منحنی

در فرش‌های ایرانی، نقوش دوار و منحنی به عنوان نمادی از هستی، حیات و زنانگی شناخته می‌شوند.

دسته بندی طرح و نقش فرش های ایرانی

اگر بخواهیم تمام نقشه‌های فرش ایرانی را با یک تعریف کلی دسته‌بندی کنیم، به نتیجه می‌رسیم که آن‌ها شامل نوزده نقشه‌ی اصلی هستند.

در اینجا، ما به معرفی و بررسی این ۱۹ نقشه‌ی اصیل فرش ایرانی می‌پردازیم. لازم به ذکر است که این ویژگی‌ها به عنوان مشخصات کلی هر طرح قابل شناسایی هستند و در برخی مناطق، بعضی از این مشخصات حذف یا کاهش یافته و یا حتی به شکل‌های متفاوتی بافته شده‌اند.

۱. نقشه آثار باستانی و بناهای اسلامی

در این گروه، هر نقشی که بر اساس بناها و آثار باستانی اجرا شود، جایگاهی دارد. طراحان و بافندگان می‌توانند تغییراتی را در طرح ایجاد کنند، اما در نهایت، منشأ اثر و ساختار کلی نقشه فرش با طرح اصلی بنا تشابه دارد.

فرش های معروف عبارتند از:

مسجد جامع اصفهان، تخت جمشید، سر در امامزاده محروق، گنبد مسجد امام، گنبد مسجد شیخ لطف الله، طاق بستان و …

۲. نقوش شاه عباسی

استفاده از گل معروف شاه عباسی، به عنوان مشخصه اصلی نقشه‌های شاه عباسی، مشهور است. این گل می‌تواند در نقشه‌های فرش با بندی ختنایی هم‌زمان استفاده شود و یا با نماد اسلیمی ترکیب شده و نقشه‌های متنوعی را به ارمغان آورد.

شاه عباسی می‌تواند نقشی مهم در تلفیق با طرح‌ها و نقش‌های دیگر بازی کند، از جمله لچک و ترنج شاه عباسی، افشان شاه عباسی، شاه عباسی شیخ صفی و…

۳. نقش اسلیمی

نگارگری اسلیمی، یکی از نقش‌های اصلی سنتی ایرانی است که در واقع یک نوع سبک است. این نقش از یک گیاه با ساقه های مارپیچ تشکیل شده است و ابتدا و انتهای آن قابل تشخیص نیستند. اسلیمی‌ها به صورت پیچیده، منحنی و دورانی هستند و نقوش آن‌ها گردشی منظم دارند. در صورت استفاده از نقوش اسلیمی در نقشه‌ی هر فرشی، آن فرش به نام “اسلیمی” شناخته می‌شود. این نقوش در ترکیب با نقشه‌های دیگر، طرح‌های اسلیمی دهان اژدری، اسلیمی بندی، اسلیمی افشان، اسلیمی لچک ترنج و … را به وجود می‌آورند.

۴. طرح افشان

واژه “افشان” در لغت به معنای آشفته، پریشان و ریزنده است.

نقوش افشان به شکلی ترسیم می شوند که گویی از ابتدا تا انتها طراح، قلم از کاغذ برنداشته است. نقش افشان ترنج مرکزی ندارد و تمام گل، برگ و نمادها با توازن و تعادل کامل در سطح فرش پخش شده‌اند. به عنوان مثال، اصول قرینه نگاری در نقش افشان رعایت نمی‌شود. انواع مختلفی از نمادهای افشان وجود دارند، مانند افشان دسته گلی، افشان ختنایی، افشان حیوان دار و…

پیشنهاد مقاله: فرش افشان چیست؟

۵. طرح های اقتباسی

اقتباس به معنای یادگیری، فراگیری و برداشتن است. طرح‌های اقتباسی به طرح‌هایی گفته می‌شود که تأثیراتی از فرهنگ و کشورهای دیگر دارند. این طرح‌ها بیشتر در مناطق مرزی ایران و کشورهای همسایه دیده می‌شوند، اما با پیشرفت تکنولوژی، امروزه می‌توان طرح‌ها را از فاصله‌های بسیار دور نیز اقتباس کرد. طرح‌های مشهور این دسته، گلبنی و قفقازی هستند.

۶. نقشه بندی(واگیره)

معنای واژگانی واگیره، به معنای انتقال و سرایت است.

در نقش واگیره یا بندی پترن، الگویی در جهت طولی و عرضی روی فرش تکرار می‌شود و سپس تمامی این الگوها با خطوط و نقوشی به نام “گیره” به یکدیگر متصل می‌شوند.

نباید فراموش کنیم نام دیگر این نقوش بندی است. همچنین، طرح بندی نیز مانند واگیره در جهت طولی و عرضی تکرار می‌شود و متن فرش به قطعات منظم تقسیم و سپس با گیره‌ها به یکدیگر متصل می‌شود. برخی از طرح‌های این گروه شامل: بندی اسلیمی، بندی ترنج دار، بندی خشتی، بندی شیر و شکری، بندی شاخ گوزنی، بندی دسته گلی، بندی مینا خانی و… هستند.

۷. نقوش بته ای

تمامی الگوهای نقش بته‌ای بر اساس نقش بته جقه طراحی شده‌اند. نقش بته جقه به بررسی هر الگو با نقش بته جغه می‌پردازد که ممکن است در تزئینات حاشیه یا متن فرش استفاده شود. انواع مختلفی از این نقش‌ها وجود دارند، از جمله بته میری، بته خرقه ای، بته قلمکاری، بته کردستانی و ….

۸. نقش درختی

طرح‌های گروه درختی، بر اساس نقش درخت، طراحی می‌شوند. این درختان می‌توانند در اندازه کوچک و بزرگ، در هر بخشی از فرش استفاده شوند و در بسیاری از موارد به عنوان عنصر اصلی و به صورت انفرادی نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند. طرح‌های این گروه شامل درختی حیوان‌دار و درختی سبزی‌کاری هستند.

۹. نقشه ترکمن

نقوش ترکمنی، همگی به شکل هندسی طراحی می‌شوند و بر اساس نقشه بافته نمی‌شوند؛ بلکه بر اساس ذوق بافنده نقش می‌بندند. برخی از نقوش معروف ترکمن شامل “قاشقی”، “غزال گز”، و “آخال” هستند.

۱۰. لچک و ترنج سراسری

نقوش لچک ترنج از دو عنصر اصلی، لچک و ترنج، تشکیل شده است. لچک، به شکل مورب چهارگوشه ای که با حاشیه فرش سه گوش می‌گیرد، نقشی است که در مرکز فرش قرار می‌گیرد. این نقش به همراه نقش ترنج، یکی از پرکاربردترین و محبوب‌ترین نقوش فرش ایرانی است که در واقع نقش باغ بهشت را به تصویر می‌کشاند.

۱۱. نقش گل فرنگ

تمامی طرح‌های گل فرنگ، الهام گرفته از شکل گل‌های طبیعی، به خصوص گل رز هستند. گلفرنگ در رنگ‌های روشن مانند زرد، آبی و سرخ بافت می‌شود. طرح‌های مشهور گلفرنگ شامل دسته گلی، گل فرنگ گل و بلبل، افشان گلفرنگ، لچک ترنج گلفرنگ و … می‌باشند.

۱۲. نقشه گلدانی

محور اصلی این طرح، نقش گلدان بوده است. گلدان ها با اندازه های مختلف، قسمتی از متن فرش را پوشش می دهند. در بیشتر طرح های گلدانی، گلدان بزرگ در مرکز متن فرش قرار می گیرد و شاخه های آن تمامی متن فرش را در بر می گیرند.

گلدان‌های هزارگل، محرابی و ظل السلطانی از معروف‌ترین طرح‌های گلدانی هستند.

۱۳. طرح ماهی درهم (هراتی)

یکی از قدیمی ترین طرح های فرش ایرانی، طرح هراتی یا همان ماهی درهم است. این طرح در واقع همان واگیره است که یک حوض لوزی است و در چهار طرف آن چهار برگ به شکل ماهی قرار دارند. طرح ماهی در نقاط مختلف بافت می شود و ماهی های هراتی، فراهان، زنبوری، کردستان و ریز ماهی، همچنین حوض ماهی (حوضی)، معروفترین نمونه های این طرح هستند.

۱۴. نقش محرابی

رعایت شکل محراب، نقش آن را تعیین می کند. محراب، مکانی در مساجد است که امام جماعت در آن قرار می گیرد و نماز خوانده می شود. برای تزئین محراب مقدس، از مواردی مانند قندیل، گلدان و درختچه های کوچک استفاده می شود. همچنین، استفاده از ستون های بزرگ که سقف محراب روی آنها قرار دارد، رایج است. طرح های محرابی درختی، محرابی گلدانی و محرابی قندیلی، از معروفترین طرح های نقش محرابی هستند.

۱۵. نقش محرمات یا قلمدانی

محرمات، یکی از قدیمی‌ترین نقوش ایرانی است که در آن، متن فرش به نوارهایی باریک در جهت طولی تقسیم شده و در هر نوار، نقوش مختلفی بافت می‌شود.

۱۶. نقشه هندسی

اساس این نقشه‌ها از شکل‌های هندسی و خطوط زاویه‌دار تشکیل شده است. طرح‌های مهم این نوع از نقشه‌ها شامل هندسی کف صاف، هندسی خاتم شیراز، هندسی جوشقان، هندسی لچک و ترنج و هندسی قابی هستند.

۱۷. نقشه ی ایلیاتی و عشایری

طرح‌هایی که اغلب توسط عشایر طراحی می‌شوند، با تزئینات و طرح‌هایی که از ذهن قالی‌بافان سرچشمه گرفته‌اند، تزئین می‌شوند. در این طرح‌ها، قرینه‌بودن بی‌معناست و نقوش عشایری، ساده و بدون پیچیدگی هستند. طرح‌های شاهسون، قشقایی، بلوچ و… در این دسته هستند.

۱۸. نقوش تلفیقی

ترکیب سبک‌ها و نقش‌های مختلف باعث ایجاد نقوش تلفیقی با تنوع و تعداد زیادی شده است. این طرح‌ها، با توجه به ترکیب متوازن و زیبا، بسیار جذاب هستند. با این حال، برخی از آن‌ها دارای ادغام‌های ناشیانه و نابهنجاری هستند که اصالت و زیبایی بصری ندارند. نقوش تلفیقی شامل لچک ترنج دسته‌گلی، تلفیق گلفرنگ، تلفیق هندسی و… می‌باشد.

۱۹. طرح قابی(خشتی)

در طرح خشتی، متن فرش به خشت‌ها یا قاب‌ها تقسیم می‌شود. هر خشت یا قاب، یک تصویر یا المان را در خود جای می‌دهد که با گل‌برگ و المان‌های تزئینی آذین شده است.