تجلی شاهنامه بر روی فرش دستباف ایرانی
از زمانی که شاهنامه توسط فردوسی خلق شد (در اواخر قرن چهارم هجری)، داستان‌ها و حماسه‌هایی که او آفرید، به شیوه‌های مختلف نقل شده و به عنوان تأثیرگذاری بر ذوق و هنر هنرمندان بوده است. نقالی و شاهنامه خوانی نمونه‌های آشکار از این تأثیر هستند. تأثیر داستان‌های او در فرهنگ و هنر ایران بسیار عمیق است و بسیاری از هنرهای کاربردی و تزیینی ایران از آنها الهام گرفته‌اند.
فرش دستباف به عنوان یک هنر ملی، شاهد بر اهمیت داستان‌های فردوسی در فرهنگ و هنر عامه مردم ایران است. می‌توان گفت که فرش به عنوان نگهبان و حافظ سنت‌های فرهنگی و ادبی ایران، پیام‌های فردوسی را در قالب نقش‌ها و کتیبه‌ها به صورت گره‌هایی در تار و پود خود محکم می‌کند تا با این پیوند، آن را به نسل‌های آینده منتقل کند.
پیشنهاد مقاله: شناخت اصالت فرش ایرانی
آنچه در این مطلب می خوانید...
نمایش شاهنامه در فرش‌های موزه‌های ایران
به دلیل اهمیتی که شاهنامه و فرش در فرهنگ عامه ایران دارند، نمونه‌های مختلفی از داستان‌های شاهنامه، به ویژه در دوره قاجار، در فرش‌ها به نمایش گذاشته شده‌اند. در موزه‌های فرش ایران در تهران، سه نمونه مهم از شاهنامه وجود دارد. یکی از این نمونه‌ها، مجموعه‌ای از ۲۶ تابلو فرش است که همه‌ی آنها، بهترین نمونه‌های فرش‌های شاهنامه به ویژه در دوره معاصر هستند.
از جمله نمونه‌های معاصر، یکی از قدیمی‌ترین آثار استاد رسام عرب زاده است. این آثار شامل ۱۵ مجلس از داستان‌های معروف شاهنامه هستند و در موزه ایشان نگهداری می‌شوند. همچنین، موزه فرش ایران نیز دارای فرش‌های معاصری با موضوع شاهنامه است. برخی از این فرش‌ها شامل فرش کهنمویی و ۲۶ تخته تابلوی فرش‌های کارگاه استاد موسوی سیرت هستند.
شاهنامه کهنمویی
شاهنامه کهنمویی بافت تبریز یکی از شاهکارهای هنری شاهنامه‌بافی است. این فرش بر اساس کتیبه “فرمایش زروان و در کارخانه کهنمویی” با طرح خشتی بافت شده است. فرش شامل ۲۵ صحنه از دلاوری‌های رستم و صد بیت از شاهنامه فردوسی است که با خط نستعلیق نوشته شده و حاشیه قاب‌ها را شامل می‌شود.
دیگر نمونه‌ای که در موزه فرش موجود است، مجموعه‌ای از ۲۶ تابلو فرش معاصر استاد موسوی سیرت است. این آثار بر اساس نسخه اصلی شاهنامه بایسنقری (مکتب تیموری) که در کتابخانه کاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود، طراحی شده است. استاد موسوی سیرت با مهارت و استعداد بسیار، حالت قهرمانان شاهنامه را به زیباترین شکل نشان داده است و جلوه‌گر واقعی شاهنامه را ساخته است.
نمایشگاه تابلوهای شاهنامه با نگاهی به داستان‌های افسانه‌ای
این مجموعه شامل ۲۶ تابلو است که هرکدام از آنها یکی از داستان‌های شاهنامه را به تصویر می‌کشند. این تابلوها در طی پنج سال (۱۳۷۱-۱۳۷۶) توسط استاد سیدابوالحسن موسوی سیرت در کارگاه قالیبافی با استفاده از چله ابریشم و پرز پشم بافت شده‌اند. در کتیبه‌های حاشیه هر تابلو، علاوه بر نام کارگاه، نام هنرمندان نیز ذکر شده است.
بعضی از عناوین این تابلوها شامل: رزم کردن گو و طلحند، نشستن بهرام گور به جای پدر، بزم ساختن بهرام با شنگل و بزرگان، خواستگاری فریبرز فرنگیس مادر کیخسرو، پادشاهی کیخسرو و پیروزی او، داستان خسروپرویز و گرفتار شدن او، دیدار فریدون از دختران جمشید، شکار خسرو و دیدار با شیرین، کشتن افراسیاب نوذر پسر منوچهر، کشتن دارا به دست ماهیار و جوانسیار، کشتن سیاوش به دست گروی‌زره، کشتن شیده به دست کیخسرو، و گذشتن سیاوش در آتش.
نگارخانه فرش موسوی، یکی از قدیمی‌ترین مراکز فعال و نوآور در زمینه طراحی و بافت قالی‌های تصویری است. این نگارخانه که در سال ۱۳۳۹ تأسیس شده است، علاوه بر مجموعه شاهنامه، آثار مهم دیگری نیز در کارگاه خود خلق کرده است. از جمله آثار برجسته آن می‌توان به آخرین روز پمپئی، پرتره سران و شخصیت‌های مشهور جهان، پرتره‌های دبیرکل‌های سازمان ملل متحد، حضرت مسیح، حلقه درویشان، درب خانه خدا، شام آخر حضرت مسیح، هزار و یک شب، عروسی لوئی شانزدهم، غسل تعمید حضرت عیسی و معراج حضرت محمد اشاره کرد.
ورود به موزه ایران
پس از ایجاد مجموعه تابلوفرش‌های شاهنامه، استاد موسوی سیرت در سال ۱۳۸۲ به خاطر سابقهٔ برجسته و کم‌نظیر خود در طراحی و بافت نمونه‌های قالیبافی، به عنوان یک هنرمند برجسته در موزه فرش ایران توسط وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تجلیل شد.
به گفته خانم لیلا دادگر، که در آن زمان سرپرستی موزه فرش ایران را بر عهده داشت، انتخاب موضوعات فرهنگی منحصر به فرد و پایدار، استفاده از شیوه های بافت منظم و استفاده از انواع گره ها و آویزها، استفاده از رنگ های گیاهی و ترکیب بین رنگ ها، از ویژگی های برجسته آثار نگارخانه فرش موسوی است. مجموعه قالی شاهنامه بایسنغری به استادی نقاشی و ترکیب بندی طراحی شده است. ترکیب رنگ ها، تضاد و تنوع رنگ ها، تجرید نقوش و صحنه ها از یک سو و مهارت استاد در زمینه رنگ شناسی و طراحی صحنه، باعث شده است که آثار این هنرمند به تنوع و برجستگی بیشتری دست یابند. تمام این عوامل مجموعه او را به یک شاهکار هنری تبدیل کرده اند.
